Hiệu ứng nhà kính trong chăn nuôi: Những tác động đến môi trường và giải pháp khắc phục

Tạp chí Chăn nuôi Việt Nam] – Ngành chăn nuôi đang gây ra nhiều tác động tới môi trường khi phát thải lượng khí nhà kính (KNK) cao. Việc áp dụng các giải pháp giảm thiểu phát thải KNK là rất cần thiết để phát triển chăn nuôi hiệu quả, bền vững, đảm bảo an ninh lương thực, bảo vệ môi trường.

Chăn nuôi bò đực giống tại Công ty Cổ phần Giống gia súc Hà Nội

Hiệu ứng nhà kính trong chăn nuôi là hiện tượng gia tăng lượng KNK, chủ yếu là mêtan (CH₄) và nitrous oxide (N₂O), do các hoạt động chăn nuôi gây ra. Việt Nam là một nước có số lượng đầu gia súc, gia cầm lớn trong khi đó phương thức chăn nuôi nhỏ lẻ, chăn nuôi tận dụng tỷ lệ còn cao (trên 50%) nên lượng chất thải hàng ngày trên đàn vật nuôi thải ra môi trường là rất lớn. Tổng đàn trâu khoảng 2,2 triệu con; đàn bò 6,23 triệu; đàn lợn 26,5 triệu; đàn gia cầm 558,9 triệu con. Lượng chất thải (tính riêng phân, nước tiểu) của các loại là rất lớn, trâu thải phân 30-40 kg/con/ngày, nước tiểu 20-30 lít/con/ngày; bò thải phân 20-30 kg/con/ngày, nước tiểu 15-20 lít/con/ngày; Bò sữa thải phân 50-60 kg/con/ngày, nước tiểu 30-40 lít/con/ngày; Lợn thải phân 2-4 kg/con/ngày, nước tiểu 1-2 lít/con/ngày; Gà vịt thải phân 0.1-0.2 kg/con/ngày, nước tiểu 0.05-0.1 lít/con/ngày. Như vậy, tổng đàn gia súc gia cầm hàng ngày thải ra môi trường với một lượng chất thải phân, nước tiểu là rất lớn với hàng triệu tấn, chưa kể lượng khí thải và các sản phẩm khác, đặc biệt khi xảy ra dịch bệnh lượng khí độc tăng lên gấp nhiều lần.

Tác động của hiệu ứng nhà kính đến ngành chăn nuôi

Làm biến đổi khí hậu, tác động trực tiếp đến môi trường sống

KNK từ chăn nuôi góp phần làm gia tăng nhiệt độ trái đất, dẫn đến biến đổi khí hậu (BĐKH) (với các hiện tượng như hạn hán, lũ lụt, giông, bão…); trên thực tế tại Việt Nam đã có nhiều trận lũ lụt kèm theo mưa bão lón, nhất là tại các tỉnh miền Trung, khu vực miền núi làm thiệt hại đến người và tài sản của nhà nước, của người dân trong đó có ngành chăn nuôi. Bên cạnh đó, do BĐKH, thời tiết hiện nay đang ngày càng khắc nghiệt, nắng nóng kéo dài kèm theo mưa lũ, rét đậm rét hại làm ảnh hưởng đến sức khỏe cộng đồng, sức khỏe đàn gia súc gia cầm, nguy cơ phát sinh dịch bệnh rất cao.

Thiếu hụt nguồn nước trực tiếp ảnh hưởng đến sinh hoạt, chăn nuôi

BĐKH ảnh hưởng đến nguồn nước, gây khó khăn cho chăn nuôi, đặc biệt là ở những khu vực miến núi, tình trạng khô hạn kéo dài đã xảy ra ở nhiều nơi. Những năm qua minh chứng rõ ràng là từ tác động của BĐKH, nhiều vùng đã bị hạn hạn, các sông, suối, ao hồ ngày càng bị cạn kiệt. Nhiều vùng người dân thiếu cả nước sinh hoạt đã ảnh hưởng trực tiếp đến quá trình chăn nuôi, gia súc, gia cầm thiếu nước sử dụng trong thức ăn nước uống hàng ngày, thiếu nước để vệ sinh chuồng trại, tắm rửa cho gia súc trực tiếp ảnh hưởng đến sinh trưởng phát triển của con vật. Trong sản xuất, thiếu nguồn nước là nguyên nhân chủ yếu ảnh hưởng đến cây trồng, các loại cây sản xuất thức ăn chăn nuôi (cây họ đậu, lúa mạch, lúa mỳ, ngô…) làm giá thành thức ăn tăng cao, ảnh hưởng đến thị trường tiêu thụ gia súc gia cầm, sản phẩm động vật.

Phát sinh dịch bệnh trên người và động vật

Những năm qua BĐKH có thể làm thay đổi điều kiện môi trường, tạo điều kiện cho các dịch bệnh mới xuất hiện và lây lan nhanh chóng. Điển hình là dịch bệnh Covid19 xảy ra trên toàn cầu từ năm 2019 gây thiệt hại về người và kinh tế. Với chăn nuôi, những năm qua liên tiếp xảy ra dịch bệnh mới, bệnh cũ tái phát (điển hình như bệnh Dịch tả lợn châu Phi, cúm gia cầm, ciêm da nổi cục trên trâu, bò…). Tại Việt Nam, bệnh Dịch tả lợn châu Phi bùng phát mạnh vào năm 2019 (đã phải tiêu hủy hơn 6 triệu con lợn) không những thiệt hại kinh tế mà còn ảnh hưởng lớn đến môi trường chăn nuôi trong việc tiêu hủy số lượng lợn chết, tác động trực tiếp của xác chết, các loại hóa chất đến môi trường đất, nước. Hiện nay, diễn biến dịch bệnh trên gia súc gia cầm cũng rất phức tạp, tiềm ẩn nguy cơ bùng phát dịch bệnh cao, nhất là các bệnh truyền nhiễm nguy hiểm (dại, lở mồm long móng gia, tai xanh trên lợn, viêm da nổi cục trâu/bò, cúm gia cầm, liên cầu khuẩn…).

Làm giảm chất lượng sản phẩm chăn nuôi

Một thực tế là gia súc, gia cầm được nuôi trong điều kiện khí hậu tốt thì chất lượng thực phẩm sẽ tốt, ngược lại khi bị tác động môi trường, chế độ nuôi dưỡng không đảm bảo sẽ làm ảnh hưởng trực tiếp đến chất lượng sản phẩm động vật. Ví dụ như nuôi bò sữa thích hợp với thời tiết lạnh, thời tiết nắng nóng sẽ trực tiếp ảnh hưởng đến chất lượng sữa. Các loại sản phẩm (thịt, trứng, sữa …) dưới tác động của nhiệt độ nhất là thời điểm nắng nóng sẽ rất nhanh bị biến đổi, ôi thiu, nhiễm khuẩn.

Làm suy giảm chất lượng đất và mất đa dạng sinh học

Phát thải KNK làm tăng lượng axit trong mưa, ảnh hưởng đến độ pH của đất, làm giảm khả năng sinh trưởng của cây trồng, ảnh hưởng đến nguồn thức ăn chăn nuôi. Bên cạnh đó việc tiêu hủy gia súc, gia cầm xuống lòng đất cùng với một lượng hóa chất, vôi bột không nhỏ cũng làm ảnh hưởng lớn đến chất lượng đất, ảnh hưởng đến nguồn nước trong lòng đất, từ đó trực tiếp đến môi trường sống của người và động vật.

BĐKH còn làm thay đổi môi trường sống của các loài động thực vật, dẫn đến mất đa dạng sinh học, mất cân bằng sinh thái, ảnh hưởng đến hệ sinh thái và chuỗi thức ăn trong chăn nuôi giảm năng suất, hiệu quả chăn nuôi.

Làm tăng phí sản xuất, mất an ninh lương thực

Thực tế trong chăn nuôi những năm qua, do tác động của BĐKH và các hiện tượng thời tiết cực đoan đã làm tăng chi phí sản xuất do phải đầu tư cho các biện pháp phòng chống và khắc phục hậu quả. Sản xuất thức ăn bị ngừng trệ, làm tăng giá thành sản xuất đồng nghĩa với tăng chi phi đầu vào của ngành chăn nuôi. Bên cạnh đó, BĐKH ảnh hưởng trực tiếp đến sản xuất cây trồng, dẫn đến thiếu hụt thức ăn cho gia súc, gia cầm, gây mất an ninh lương thực. Với ngành chăn nuôi đã và đang đối mặt với nhiều khó khăn thách thức về chi phí đầu vào, giá thành không ổn định, tăng cao.

Giải pháp để giảm thiểu tác động của hiệu ứng nhà kính trong chăn nuôi

Chăn nuôi gà tại Chương Mỹ – Hà Nội

Phát triển chăn nuôi bền vững: Áp dụng các biện pháp chăn nuôi thân thiện với môi trường như giảm sử dụng thức ăn chăn nuôi có nguồn gốc từ thực vật đã qua chế biến, sử dụng thức ăn thô xanh, quản lý chất thải hiệu quả, sử dụng năng lượng tái tạo. Trước mắt các địa phương thực hiện tốt việc quy hoạch chăn nuôi theo vùng, chăn nuôi có trọng điểm, giảm thiểu chăn nuôi nhỏ lẻ. Đây là giải pháp căn cơ đặt lên hàng đầu để chăn nuôi phát triển hiệu quả bền vững.

Nâng cao hiệu quả sử dụng thức ăn chăn nuôi: Thực hiện việc cải thiện khẩu phần ăn cho vật nuôi đẻ giảm thải chất lượng phân nước thải ra ngoài môi trương, đây là giải pháp quan trọng vừa hạn chế khí thải vừa cải thiện đặc điểm sinh trưởng và phát triển cho con vật. Trong quá trình nuôi dưỡng cần cung cấp đầy đủ dưỡng chất cần thiết, hạn chế thức ăn dư thừa, giảm thiểu khí thải mê-tan từ hệ tiêu hóa của vật nuôi ra ngoài môi trường.

Quản lý chất thải hiệu quả: Nguyên nhân chính của phát thải nhà kính chính là do chất thải chăn nuôi quản lý không chặt chẽ, đồng bộ giữa các địa phương, vì vậy việc xử lý chất thải chăn nuôi là rất cần thiết, phải làm liên tục, đồng bộ bằng các phương pháp kỹ thuật như ủ phân, làm hầm biogas, sử dụng phân bón cho cây trồng, hạn chế ô nhiễm môi trường. Hiện tại, có rất nhiều công nghệ xử lý chất thải tiên tiến, hiện đại đã được áp dụng ở các quy mô trang trại lớn, vừa, nhỏ, tuỳ điều kiện kinh tế, quy mô để ứng dụng cho phù hợp.

Trồng nhiều cây xanh: Tác dụng rất lớn của cây xanh là hấp thụ khí CO₂, giảm hiệu ứng nhà kính, đồng thời làm mát khu vực chuồng nuôi, nhất là trong thời điểm nắng nóng. Trong chăn nuôi trâu, bò còn là nơi để giúp cho trâu, bò vận động, nghỉ ngơi, tránh nắng nóng cân bằng dưỡng khí, vì vậy trồng nhiều cây xanh là giải pháp tích cực, cải thiện chất lượng không khí, cải thiện môi trường sống và giảm thiểu hiệu ứng nhà kính.

Sử dụng vật liệu thân thiện với môi trường trong xây dựng chuồng trại: Hiện tại, công nghệ xây dựng chuồng trại đã có nhiều vật liệu giảm thích ứng với nhiệt độ ngoài trời (vật liệu nhẹ, vật liệu làm mát, vật liệu tránh nắng nóng…). Người chăn nuôi cần lựa chọn chất liệu làm chuồng trại phù hợp, mát về mùa hè, ấm về mùa đông, nhất là tại khu vực các tỉnh thành miền Bắc thường có mùa hè nắng nóng khắc nghiệt cần lưu ý trong quá trình xây dựng. Bên cạnh đó, dùng các loại vật liệu, thiết bị trong chuồng nuôi (như máng ăn, máng uống, dụng cụ ngăn ô chuồng, nền chuồng…) cũng cần lựa chọn các loại chất liệu thân thiện với môi trường, tiện lợi trong quá trình chăm sóc, nuôi dưỡng vật nuôi.

Tăng cường ứng dụng khoa học kỹ thuật: Phát triển các giống vật nuôi có khả năng thích nghi với BĐKH, ứng dụng các công nghệ mới trong sản xuất thức ăn chăn nuôi, quản lý dịch bệnh và xử lý chất thải. Tùy từng vùng sinh thái, nhất là các khu vực chịu nhiều ảnh hưởng của nắng nóng, rét đậm, rét hại để lựa chọn các loại giống vật nuôi, các chất liệu xây dựng chuồng trại cho phù hợp, thích ứng với khí hậu giúp cho quá trình sinh trưởng và phát triển của con vật. 

Nâng cao nhận thức cộng đồng:“Hiệu ứng nhà kính” là nội dung không mới, nhận thức của người chăn nuôi hiện còn nhiều hạn chế, cần tăng cường tuyên truyền, giáo dục về tác động của phát thải KNK đến chăn nuôi và khuyến khích người dân áp dụng các biện pháp nêu trên để chăn nuôi phát triển bền vững, hiệu quả.

TS. Nguyễn Ngọc Sơn

Phó Chủ tịch thường trực Hội Chăn nuôi Việt Nam